هیچ احساسی ندارم. نمی دانم هنوز هم این روز پر معناست یا نه. نمی دانم هنوز واژۀ آزادی زنده است، پر است، یا نه. «آزادی» مثل واژه های دیگر شده است، خالی، بدون احساس. تنها یک واژه.
ناآرام و ناراحتم. به آینده فکر می کنم. امیدوارم روزی بتوانم دوباره به این واژه فراتر از یک واژه، فراتر از چند حرف ببینم. امیدوارم روزی، این روز، بیشتر از یک روز باشد. بیشتر از نشانی در تقویم.
این روز ها، هر روز با بی بی جان برنامه های تلویزیون را می بینم و به یاد گپ مژده می افتم، یا کمی تغییر. ده ها تلویزیون، این همه خبرنگار، این همه گوینده.
گوینده در حالی که چهرۀ غمگینی به خود گرفته است از زنانی که "ناخن های خود را سه متر دراز می گذارند و سرخی و سپیده به رو زده خانه و مسوؤلیت های زن بودن خود را فراموش می کند" حرف می زند. می گوید: "بد اخلاقی خو شاخ و دم نداره."
کسی زنگ می زند و از زن ستیزی او شکایت می کند. یک مرد. لبخند می زنم. گوینده با کوشش فراوان خون سردی خود را حفظ می کند و می گوید:" ببین، برادر عزیز، زن حقوق داره. مه هم احترام دارم به حقوقش. اما زن باید بفامه که زن است."
دیگری زنگ می زند و می گوید:" مرد و زن هیچ وقت حقوق برابر داشته نمی تانه. زن میره ده جنگ؟ نمیره! گپهای مفت ره بانیم. مرد برتری خوده داره. یک تعداد نفرای که اروپا رفتن زن هایشان کار می کنند. ده افغانستان ای رقم کار ها نمی چلد. زن نمی تانه زیاد گپ بزنه. اگه از حق خود تجاوز کنه، به زور سوته ادبش می کنیم."
عصبانی می شوم. تلویزیون را خاموش می کنم و کمپیوتر را روشن می کنم. یکی از دوستان گفتگویی را که از چند وقت پیش است، برایم می فرستد و از عصبانیت یکی از شخصیت های شناخته شده، شکایت می کند. گفتگو را می شنوم. می خندم. فکر می کنم: "به لحاظ خدا، او جوان! با آن گونه پرسش ها، هر کس به جای او می بود، عصبانی می شد."
---
به یاد گپی که بی بی جان همیشه می گوید می افتم. "حیف باشد به سخن، گر به سخن دان نرسد."
- ما همه خوابیم. من خوابم و یک روز، زمانی که چشم هایم را باز کنم، می بینم چه قدر همه چیز زیباست. آن قدر زیباییست که چشم هایم سیاهی می کنند. می دانم که زیباست بدانی دنیا زیباست، بدانی هنر شگفت انگیز است، بدانی فرهنگ ها، تاریخ ها، اسطوره ها، نقش ها، زبان ها، شگفت انگیز اند.
- کتاب های تاریخ گیچم می کنند. کاش می شد بیشتر از آن چه برایت می گویند/می نویسند بدانی.
- هر قدر ندانی، همه چیز را می دانی. و هر قدر بدانی، می خواهی بیشتر بدانی.
- می خواهم به همه شهر های افغانستان سفر کنم. می خواهم با همه حرف بزنم. بیاموزم، بنویسم. هر کس قصه يی برای گفتن دارد. هر شهر، هر قریه، سرگذشتی دارد که باید شنید، قهرمانانی دارد که باید شناخت، جاهایی دارد که باید دید..
85 نوجوان-14-18 ساله- به تفریح می روند و هرگز به خانه بر نمی گردند. خدا می داند چه حال دارند مادر و پدری که آنان را بزرگ کرده اند. ناراحت می شوی. از انسانیت متنفر می شوی. از زنده گی ناامید می شوی. چه گونه انسان می تواند به خود حق بدهد در یک لحظه زنده گی دیگران را، آیندۀ شان را، از آن ها بگیرد. چه گونه می تواند آرزو های شان را بشکند، خانواده های شان را دل شکسته کند.
به مقاله هایی که در این مورد نوشته شده اند می بینم. بیشتر از ده مقاله را می خوانم. همۀ شان ضرورت به این می بینند که بیشتر از دو بار بگویند که مسوؤل خشونت ها مردی نروژی، با موهای زرد و چشمهای آبی است. یکی از آشنایان برایم پیام می فرستد:"باورم نمی شود یک مرد اروپایی، یک مرد سپید پوست، بتواند همچو کاری کند." نمی دانم برایش چی بنویسم. به صفحۀ تیلفون زل می زنم. دنیا پر است از تبعیض ها و پیش داوری ها.
"ولا بسیار خورد و برد زیاد است. هر کس ده قصه خود است. وطن بیچاره یاد کل رفته. باز ای امریکایی ها را ببی. رفتن که معدن ها و خزانه های ما را بگیرن. مردم باید از خو بخیزن اگه نی امریکا ما را چور می کنه."
گردانندۀ برنامه با دقت زیاد به حرف های شخصیت بزرگ و صاحب نظر معتبر کشور، گوش داده و به گونۀ تأیید سر خود را تکان می دهد. پس از اندکی تأمل، می پرسد:
"پس فکر می کنید بیرون شدن نیرو های خارجی از افغانستان خوب است؟"
"آف کورس که خوب است. اینا کافرا استن. رفتن که کشوره عیسوی بسازن. مه خودم 20 سال است که ده امریکا استم. دین و کلچر خوده فراموش نکدیم. اما متاسفانه کل مردم مثل ما نمی فامن که کلچر چقه امپورتنت است."
گرداننده از زیبایی حرفهای او شگفت زده است. زبانش کندی می کند. پس از لحظه يی، با هیجان می گوید: "واو. بسیار گپ های خوب می زنید. واقعن که به داشتن شخصیت هایی چون شما پرود استیم. اما تنها مسأله این است: فکر نمی کنید که بیرون شدن نیرو های خارجی خیلی از آزادی های زنان می کاهد؟"
به گرداننده می نگرد و در حالی که تسبیح خود را به دست دارد، جرعه يی از چای سبز خود می نوشد. با آهسته گی و با لهجه يی محکم و صاحب نظرانه، می گوید:
"ما که ده امریکا استیم از ای آزادی بی بند و بار چی خیر دیدیم که ده جان او مردم هم رفتن. اولاد ها و نواسه های ما کالج میرن تا نیم شو گم استن. چی به درد می خوره ای فریدم. باز ای فریدم هم حد و اندازه داره. بان که حد اقل همو مردم مسلمان بانن. از برای خدا! ای نیرو های کافره بیرون کنین. کشوره تباه میکنن."
زنگ تیلفون به صدا می آید. گرداننده می پرسد: "بلی؟ بفرمایید. تلویزیون (...) است."
بینندۀ برنامه با صدای بلند فریاد می کشد:" به ناااام هااااان که هستی نااااااام هز هو یافت. هه ول تر از همه، از برنامۀ جالب و دیدنی تان جهانی تشکر. دوم هی که مه هم با گپ های مهمان برنامه موأفق استم. نیرو های همریکایی باید از افغانستان بیرون شوند تا باشد که مردم غیور و با شهامت ما مطابق هه وامر دین زنده گی کنند و از کافرای چشم سوز نجات پیدا کنن."
گرداننده از بیننده و نظریات عالی اش و از مهمان دانشمند که با آمدن به برنامه به او افتخار بخشیدند سپاسگزاری می کند.
---
"بیننده گان عزیز، برنامۀ امروز در همین جا به پایان می رسد. برنامه های دیگر ما را فراموش نکنید. ما به آیندۀ افغانستان می اندیشیم. یگانه تلویزیون افغان ها، توسط افغان ها و برای افغان ها."
«قیمت من پنجاه گوسپند بود» به یکی از حقایق تاریک زنده گی دختران- به ویژه در دهات- نور می اندازد. واکنش ها در مورد این مستند تازه متفاوت بوده اند. شماری به این باور اند که این فلم می کوشد زنده گی همه دختران افغانستانی را از روی چند تن به تصویر بکشد. اما دیگران می گویند که وقت آن رسیده است که پرده انداختن روی عیب های اجتماعی خود را بس کرده و در پی راه های حل باشیم.
این فلم که کار تازۀ مستندساز مشهور نیما سروستانی است، به کمک تلویزیون سویدن ساخته شده است. «قیمت من پنجاه گوسپند بود» تا کنون در چندین کشور و در جشنواره های متفاوت پخش شده است و جایزۀ بهترین فلم سال را در جشنوارۀ گتنبرگ از خود کرده است. فلم روایت زنده گی دخترانی است که در خوردسالی در عوض چند هزار دالر، یک قطعه زمین، یا 50 گوسپند به مردان کهن سال فروخته می شوند. کارگردان با استفاده از روایت یک خانواده، روایت هم سان صد ها خانوادۀ دیگر را به تصویر می کشد.
شخصیت اصلی فلم، صابرۀ شانزده ساله است که در ده ساله گی به مردی 50 ساله در عوض 50 گوسپند فروخته شده بود. این مرد که دو زن پیشین خود را به قتل رسانده بود، بالای صابره هم ستم های زیادی روا داشت تا این که او از خانه فرار کرده و به خانۀ امن زنان پناه برد. فلم دو سال از زنده گی صابره و خانواده اش را در یک جامعۀ سنتی و مردانه نشان می دهد و از زنده گی زنانی می گوید که با سنت ها مبارزه می کنند و برای تغییر در تلاش اند.
گزارش ها نشان می دهند که دختران زیادی مجبور به عروسی کردن در خوردسالی می شوند. این یکی از مشکلات بزرگ اجتماعی است. فعالان حقوق بشر و حقوق زن در این مورد ابراز نگرانی کرده و در تلاشند گام های هر چند کوچکی در این مورد بردارند. فغالان حقوق زن به این باور اند که بلند بردن سطح آگاهی های زنان از نخستین کارهایی است که در حل کردن این مشکلات اجتماعی کمک می کند. این که بیشتر زنان با خاموشی همه چیز را تحمل می کنند بنا بر بی خبری اجتماعی شان است. زنده گی مادران و مادر بزرگان شان هیچ تفاوتی با زنده گی امروز آن ها نداشته است. برای همین آن ها فکر می کنند این روال طبیعی جامعه و جز سرنوشت است.
زنان بی خبر نگاه داشته شده اند تا خاموش باشند. وقت آن است که این خاموشی را بشکنیم. داستان صابره خیلی زنان دیگر در خانۀ امن را تشویق کرده است تا صدای خود را بلند کنند و زنان را از حقوق شان با خبر کرده و تشویق به فعال بودن اجماعی و سیاسی کنند. این زنان آماده استند تا جامعه را تغییر بدهند. تلاش و مبارزۀ شان به آینده امیدوارم می کند.
نقش های جنسیتی بر هر جنبۀ زندگی-از لباس پوشیدن گرفته تا شیوۀ حرف زدن و راه رفتن ما- تأثیر می گذارند. زمانی که یک کودک به دنیا می آید از رنگ لباسهایی که به تنش می کنند-آبی یا گلابی- می شود گفت پسر است یا دختر. همه این اصل ساده را می دانند. گلابی رنگ دخترانه و آبی رنگ بچه گانه است. اما چرا چنین است؟ چه چیزی گلابی را دخترانه و آبی را بچه گانه ساخته است؟ «دخترانه بودن» و «بچه گانه» بودن چی استند و چه گونه به وجود می آیند؟
در میان پژوهش های دیگر، پژوهش های نامدار بانو جین بلاک در فلم مستند «آبی ها و گلابی ها» به این موارد می پردازد. این تحقیق 25 ساله نشان می دهد که تفاوت ها در نقش های جنسیتی به نابرابری های جنسیتی می انجامند.
روان شناسان و پژوهشگران به این باور استند که رفتار های مستقیم و غیر مستقیم مردم استند که به کودکان هویت جنسیتی می دهند. بیولوژی تعیین شده است، اما نقش های جنسیتی تعیین شده نیستند. نقش های جنسیتی یاد گرفته می شوند. این که دختران با صدای آهسته تر حرف می زنند یا آرام طبع تر از پسران استند، از خاطر این نیست که چنان به دنیا آمده اند. این رفتار ها کسبی استند و در نخستین سال های رشد و نمو آموخته می شوند.
پدر و مادر نخستین کسانی استند که کودکان از آنان نقش های جنسیتی را می آموزند.
خیلی از پدران و مادران-خیلی وقت ها بدون این که خود بدانند- تعریف های واضحی از
«زن بودن» و «مرد بودن» و این که آن ها چه گونه باید رفتار کنند، دارند. و
این رفتار ها استند که به ما همه چیز- از شیوۀ راه رفتن و حرف زدن گرفته تا نگرش
به اجتماع و رفتار با مردم- را یاد می دهند.
از همان روز نخست تولد، پدر و مادر رفتار های متفاوتی با نوزادان دختر و پسر خود دارند. این به این معنا نیست که یکی از این رفتار ها خوب و دیگری بد است؛ حرف تنها در تفاوت ها در این رفتار ها است، تفاوت هایی که بعد ها شخصیت کودکان را می سازند. پژوهش ها نشان می دهند که اگر چه نوزادن پسر بیشتر از نوزادان دختر در خطر مردن و بیماری های دیگر در سال نخست زنده گی استند، پدر و مادر توجه بیشتر به نوزادان دختر خود می کنند. در ضمن، آن ها دختران خود را بیشتر نوازش می کنند و چون فکر می کنند دختران ضعیف تر و شکننده تر اند.
شیوۀ حرف زدن پدر و مادر هم با فرزندان شان فرق می کند. با نوازادن پسر طوری حرف می زنند گویی مرد بزرگی است، در حالی که با دختران با صدای کودکانه و واژه های ساده حرف می زنند. همچنان، هم پدر و هم مادر جمله هایی چون "چه قدر زیبا استی"، "چشم هایت چه قدر قشنگ استند" به دختران خود می گویند و از همان نخست آن ها را برای زیبایی های فریکی شان ستایش می کنند. در حالی که پسران جمله هایی چون "پسرم بزرگ و قوی شده است" را می شنوند.
کمی هم که فرزندان شان بزرگ تر شوند، پدر و مادر نمی خواهند دختر شان چیز های تازه را امتحان کنند، چون می ترسند مشکلی برایش پیش آید در حالی که از پسر خود توقع دارند بی ترس و ماجراجو باشد. پسران باید سرسخت باشند و احساسات خود را نشان ندهند. این به خاطری نیست که ترکیب بیولوژیکی پسران چنین است، به خاطریست که خواست ها اجتماعی که در آن زنده گی می کنند چنین است. اگر پسری گریه کند، مورد سرزنش قرار می گیرد و برای همین است که پسران زیاد گریه نمی کنند، نه چون که نمی خواهد بگریند، بلکه به خاطری که مجبور استند نگریند.
از سوی دیگر، سامان هایی که برای ساعت
تیری کودکان خریده می شوند، خود در سازش و پذیرش نقش های جنسیتی دست دارند. کمتر
وقت شده است که پدر و مادری برای پسر خود گدی یا برای دختر خود «موترک» بخرند. این
حرف های هر چند کوچک، چیزهای زیادی به کودکان می گویند و در گوشه يی از فکر شان جا
گرفته و چون تغییر دادن اندیشه هایی که در سن های خورد در
فکر ما جا می گیرند خیلی دشوار و حتا ناممکن است، این اندیشه ها همیشه در ذهن کودکان زنده می مانند.
امری طبیعیست که کودکان، پدر و مادر، زنده گی آنان، دیدگاهایشان و شیوه های برخورد
شان را الگو قرار می دهند. و چنین است که نگاه کودکان به پدر و مادرشان چارچوب
اندیشه های شان را تشکیل می دهد. اگر دختری ببیند که مادرش کارهای اجتماعی می کند،
می نویسد، یا ورزش می کند، ایدۀ او از «زن بودن» همین خواهد بود. اگر پسری پدر خود
را در حال آشپزی ببیند، ایدۀ او از «مردن بودن» چنان خواهد بود. رفتار های پدران و
مادران به حدی تأثیرگذار اند که معیار های «طبیعی بودن» هر چیز را در ذهن کودکان
حک می کنند. پژوهش ها نشان می دهند که پسران مردانی که با خانم خود رفتار خوب نمی
کنند، تقریبن همیشه کسانی استند که در آینده با خانم خود از خشونت کار می گیرند. و
دختران زنانی که از خشونت خانواده گی رنج برده اند، در زنده گی آیندۀ خود با خشونت
بر می خورند اما چیزی نمی گویند. این به خاطریست که آنان با معیار های نادرست
«طبیعی بودن» روال آن چنانی زنده گی بزرگ شده اند.
نقش های جنسیتی در هر جا و در هر وقت برای ما معیار های درست بودن یا نادرست بودن کارها و رفتار های ما را می گویند. هرچند این نقش ها در خیلی موارد اندیشه های زنان را به زنجیر می بندند، در شماری از موارد برای مردان هم مشکل ساز اند. این نقش ها ما را در میان یک قطی نگه می دارند و به حدی در ژرفای اندیشه های ما جا دارند که حتا این که کدام رنگ را دوست داریم یا کدام رنگ لباس بپوشیم را باید از روی آن ها تعیین کنیم.
آن ها بزرگ استند و قوی. و تو کوچک و ناتوان به نظر می آیی. هر واژه که از دهان آن ها بیرون شود می تواند زنده گی ترا تغییر دهد. یک واژه می تواند همه چیزت را از تو برباید. یک واژه می تواند ترا خورد کند و امیدت را از میان ببرد. واژه های آن ها قدرتمند استند.
اما تو باید مبارزه کنی. نباید بگذاری آن چه می گویند، آن چه می نویسند، ترا بشکند. تو باید واژه های شان را ناشنیده و کارهای شان را نادیده بگیری و به مبارزه ات ادامه بدهی. باید مبارزه کنی چون هر قدم، هر واژه، هر کار تو است که آیندۀ دخترت را شکل می دهد. می گویند بزرگترین ناتوانی آن است که خودت فکر کنی ناتوان استی. دیگر چنین فکر مکن. دیگر هر قدمت را با ترس و لرز مگذار. دیگر واژه هایت را در ژرفای ذهنت گور مکن.
آرام نباش. حرف بزن، بنویس، مبارزه کن. واژه های آن ها قدرتمند استند ولی واژه های تو قدرتمندتر اند.
نمی توانم بپذیرم. نه، نمی خواهم بپذیرم. نمی پذیرم.
هنوز امید است. تا زنده گیست، امید است. نور از دوردست ها نمایان است. آینده روشنی است. آینده آبادیست، آینده آرامیست، آینده زیباییست. آینده به دست من و توست. آینده را باید ساخت. آیندۀ من، آیندۀ تو، آیندۀ این سرزمین، را باید ساخت.
آخر این قصه به دست من و توست. بیا تا آخر این قصه را چنان که می خواهیم بنویسیم.
سونامی خشمگین مردمان آرام طبیعت جاپانی را دست و پاچه کرده است. بیشتر از هزار نفر کشته شده اند. خیلی های دیگر هم ناپیدا اند. می گویند قوی ترین و بزرگترین زلزله یی است که در تاریخ جاپان ثبت شده است. به کودکانی فکر می کنم که پدر و مادر خود را نمی یابند، به خانواده هایی که از هم پاشیده اند، به خانه هایی که ویران شده اند. برای آنانی که برای زنده ماندن می جنگند، دعا می کنم.
دل پریشان و دلگیرم. چندی پیش کسی ازم پرسیده بود دشوار ترین کار چیست. حالا می دانم. دشوار ترین کار همان است که بدانی کسی به کمک نیاز دارد و هیچ کاری نتوانی.
شبکۀ سی ان ان ویدیویی را از مناطق آسیب زده نشان می دهد. زمین خشمگین است و می لرزد. کتابها، میز ها، همه چیزها، به هم می خورند و می افتند. رشتۀ فکرهایم هم، به هم می خورد و از هم می پاشد؛ زلزلۀ داخل سرم همه بدنم را می لرزاند. هرچند هراسانم، چشمهایم را باز می کنم و به تلویزیون زل می زنم.
چه قدر وحشتناک است زنده گی. «زلزله» در گوشهایم طنین می اندازد.
"لبخندها فسرد
پیوندها گسست
آوای لای لای زنان در گلو شكست
گلبرگ آرزوی جوانان بخاك ریخت
جغد فراق بر سر ویرانه ها نشست
از خشم زلزله-
پوپك، شكسته بال بصحرا پرید و رفت
گلبانگ نغمه در رگ نای شبان فسرد
هر كلبه گور شود
عشق و امید، مرد"
-مهدی سهیلی
خسته استم. از نفرت، از خشونت، از همه چیز خسته استم. تلویزیون و کمپیوترم را خاموش می کنم و می روم تا کمی چای دم کنم. می خواهم ساعتی بی خیال و آرام بنشینم، اما فکرم اصلن آرام نیست. نگرانم، اما جرأت نمی کنم به سایت های خبری بروم و یا کانال های خبری را ببینم. نمی خواهم باز هم با خبر از خبر بدی شوم. شاید بی خبر بودن از خبر بودن های آن چنانی بهتر است.
چشم هایم را می بندم. کوشش می کنم به چیز های خوب فکر کنم. اما گویی حافظه ام چیزی جز اتفاقات این چند هفتۀ اخیر را به یاد ندارد. منفی گرا شده ام. من، منی که فکر می کردم همه چیز خوب می شود. منی که قلبم پر از امید بود. شاید خودم را گم کرده ام. دلم برای خودم تنگ شده است.
به آهنگ تازۀ فرهاد دریا گوش می دهم. زنده گی قشنگ است. چه آهنگ زیبایی است.
می خواهم فریاد بکشم. بله، زنده گی قشنگ است، ولی نمی توانم. ای کاش...
Jean Kilbourne*
Killing Us Softly*
دلم برای سال 2009، مکتب، خانه و کابل تنگ شده است. سال 2009 و آن روزها به پایان زسیدند، سال 2010 هم به پایان رسید، سال 2011 هم در یک چشم به هم زدن به پایان خواهد رسید. احساس عجیبی دارم. از یک سو، فکر می کنم سالهاست که از خانه و دوستانم دورم و از سوی دیگر از گذشت یک سال-آن هم به این زودی- متحیرم. زنده گی عجیب است. گاه گاه فکر می کنی روزها اصلن به پایان نمی رسند، اما در آخر هر هفته از گذشت تیز زمان حیران می شوی. فکر می کنم سالها با شتاب در حرکتند. باید از آن ها استفاده کنم. کاش می شد مثلن به گذشته سفر کرد و یا گذشت زمان را آهسته کرد. کاش واژۀ ناممکن وجود نمی داشت. کتاب ها را برای همین دوست دارم؛ در کتاب ها هیچ چیزی ناممکن نیست.
زنده گی هم هیچ گاه در متعجب ساختن مان ناکام نیست. نمی توانم باور کنم یک سال می تواند همه چیز را چنین تغییر بدهد. هیچ گاه نمی دانی سرنوشت ترا چه گونه و چه وقت به کجا می کشاند. و چون در کار سرنوشت نمی شود حرفی زد، باید خودت را به سرنوشت بسپاری و ببینی ترا به کجا می برد. از آمدن 2011 شادم. نمی دانم چرا، اما فکر می کنم 2011 یکی از خوب ترین و به یادماندنی ترین سالها خواهد بود. امیدوارم سال نو با شگفتی ها و زیبایی های زیاد به سراغ همه بیاید. سال نو خجسته باد!